ارگ دولت آباد اسفراین، نمونه ای از شهر بلقیس - وبلاگ جزیره

به گزارش وبلاگ جزیره، ارگ دولت آباد در غرب روستای دولت آباد و در فاصله حدود 14 کیلومتری جنوب شرق شهرستان اسفراین قرار گرفته است، این اثر در پای کوهی ارتفاعات جنوب غربی شاه دنیا در میان دشت به ارتفاع حدود 1250 متر بالاتر از سطح در یا واقع شده است.

با توجه به مطالعات میدانی و کتابخانه ای انجام شده، این بنا با ارزش مربوط به دوره قاجار بوده که در کنار راستا اصلی جاده ارتباطی سبزوار و اسفراین واقع شده، دارای یک ارگ حکومتی و یک بخش مسکونی که اهالی روستا در آن زندگی می کردند که دارای برج و باروهای رفیع و گچ بری های نفیسی است.

این مجموعه از دو بخش تشکیل شده، ارگ که در جنوب واقع شده و با پلان تقریباً مربع شکل به ابعاد 62*63 متر و شارستان که در شمال ارگ واقع است به صورت مستطیل شکل به ابعاد 231*254 متر است.

ارگ حکومتی زمان آبادی داری چهار برج دفاعی و باروهای طویلی بوده که اطراف آن را محصور ساخته و دارای یک دروازه در جبهه شمالی که به داخل شارستان باز می شده و دارای تزئینات گچی است که خوشبختانه هنوز شواهدی از این تزئینات به جای مانده است. قطر دیوارها تقریباً 170 سانتیمتر و ارتفاع آن ها از کف موجود ارگ تقریباً 6 متر است. بر روی باروهای ارگ داغه های مردگرد نظامی مشهود است که با مطالعات میدانی انجام شده هم همخوانی دارد و در بالاترین قسمت جرزها، کنگره و مزغل های به جای مانده است.

بخش اعظم و مهم که مردم در آن سکونت داشته اند در شمال ارگ واقع شده که در زمان آبادی، مردم کل روستا و بناهای خدماتی و... را در خود جای داده بود.

این بخش با 9 برج دفاعی، سه دروازه و باروهای طویل و قطور محصور شده دروازه های این بخش در جبهه های شمال، جنوب و شرقی بوده که در حال حاضر، دروازه غربی این مجموعه خوشبختانه زیاد دچار آسیب نشده و از همه دروازه های ارگ و مجموعه سالم تر است. در کنار هر یک از دروازه های شارستان دو برج دیدبانی ساخته شده تا ورود و خروج را تحت کنترل داشته باشند که تقریباً سالم ترین نوع این استراتژی، در دروازه غربی کاملاً مشهود است.

بیشترین فضاهای مسکونی به جای مانده در آخرین دوره سکونت در بخش شارستان در جنوب شرقی آن بوده که تمام فضاها از خشت خام و با سقف منحنی پوشش داده شده اند که تنوع در نوع سقف ها و پوشش ها حائز اهمیت است چراکه استفاده از چوب کمتر به چشم می خورد.

طبق مطالعات میدانی و توضیحات اهالی روستا در داخل شارستان حمام و آب انبار و در خارج از باروی شارستان و در جبهه شمالی هم یک آب انبار دیگر هم وجود داشته که براثر سیل آبی که در سه دهه گذشته وارد بخش شارستان شد، این بناها و بسیاری از فضاهای مسکونی تخریب شده و مردم روستا به مرور زمان داخل شارستان را رها و به خارج از شارستان کوچ نموده اند و از آن پس فرایند تخریب و آسیب ها برتری یافته است.

ویژگی های خاص اثر

الگو برداری کامل از شهر تاریخی بلقیس اسفراین (قرار گیری ارگ در جنوب و خارج از برج و باروی شارستان) و ویژگی های با ارزش دیگر آن گچ بری و برج و باروهای سالم و اتاق های با انواع طاق های مختلف که با استفاده از خشت کار شده اند.

از دیگر ویژگی شاخص این مجموعه خشتی طاق پوش، قوس ها و طاق گنبدی آن است.

یکی دیگر از ویژگی های شاخص آن می توان به کنگره و مزغلهای سالم و بعلاوه طرح های که با استفاده از خشت در نما برج و باروها اجرا شده که به آن روح بخشیده و از سادگی و بی پیرایگی آن خارج نموده و به ظرافت و پیچیدگی آن افزوده است.

دیگر ویژگی آن می توان گچ بری های و شمسه کاری ها که در متون به آن ها اشاره شده است را برشمرد و از همه مهم تر استفاده از طاق هایی به اشکال مختلف که همه با خشت اجرا شده و یک مجموعه ای با سقف های گنبدی و هلالی بوده که تمام اجرای طاق های خشتی را در این مجموعه رعایت شده است.

ارگ دولت آباد اسفراین با تعداده 31524 در سال 1395 در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

شهرستان اسفراین در دامنۀ جنوبی کوه های آلاداغ و جنوب و غرب شاه دنیا قرار گرفته و در جنوب آن هم رشته کوه های کم ارتفاع تر ازجمله کوه های جغتای وجود دارد. عمده ترین مراکز سکونتی، دشت اسفراین و صفی آباد هستند.

ایسنا نوشت، آثار به جا مانده از استقرارهای پیش ازتاریخی ازجمله جیران تپه در شهرستان اسفراین نشان دهندۀ سابقه تاریخی کهن این منطقه است. اسفراین در دوره های اشکانی و ساسانی هم همیشه جزو ولایات مهم به تعداد می رفته و بارها در متون تاریخی و جغرافیایی از آن نام برده شده است. در دوره اسلامی هم اسفراین به علت قرار داشتن بر سر راه کاروانروی نیشابور به جرجان(گرگان)رونق خاصی یافت و بیش ازپیش شکوفا شد. ارگ بلقیس در نزدیکی شهر اسفراین ازجمله مهم ترین بقایای شهرهای دوره اسلامی است. در بیشتر منابع تاریخی متعلق به دوره اسلامی، به اتفاقات و تحولات این شهرستان تاریخی اشاره شده است.